Việt Nam là quốc gia hình thành đô thị sớm và đang là quốc gia có tốc độ đô thị hóa nhanh trong khu vực đang vươn lên mạnh để có tỷ lệ đô thị hóa ngang tầm các nước trên thế giới (hiện có hơn 900 đô thị các loại với tỷ lệ đô thị hóa ~ 50%). Kinh tế đô thị tăng trưởng ở mức cao, đóng góp khoảng 70% GDP cả nước.
Để công tác đô thị hóa đạt kết quả không thể không kể đến công tác qui hoạch xây dựng, quản lý phát triển đô thị, nhất là mối quan hệ với chính quyền các cấp.
Kể từ khi thành lập nước Việt Nam đã thực hiện chính quyền địa phương 3 cấp trong suốt 80 năm qua. Dấu mốc đặc biệt quan trọng là từ đầu năm 2025 để bước vào kỷ nguyên mới đã có chủ trương sắp xếp lại một số tỉnh và tổ chức chính quyền địa phương theo 2 cấp: Cấp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và cấp xã, phường. Trước khi tổ chức lại Việt Nam có 63 tỉnh/ thành phố, 705 quận/ huyện và 10.595 xã/ phường. Số lượng tỉnh/ thành này là lớn so với các nước khu vực (Trung Quốc chỉ 34 tỉnh, Nhật Bản 47 tỉnh, Hàn Quốc 16 tỉnh…). Với chính quyền 3 cấp có bộ máy hành chính cồng kềnh, thiếu liên kết chặt chẽ, khó phát triển nên rất cần sắp xếp lại để mở rộng không gian cho phát triển bền vững, có tính chiến lược dài hạn để bước vào kỷ nguyên mới với “bộ tứ trụ cột” phát triển Quốc gia. Quá trình nghiên cứu đã thực hiện đồng bộ, khoa học, được sự đồng thuận của cộng đồng dân cư phù hợp với Hiến pháp sửa đổi hiện hành. Hiện nay cả nước có 34 tỉnh/ thành phố và 3.321 cấp xã/ phường được thực hiện từ 1/7/2025.
Trong bối cảnh đổi mới, đột phá này để thực hiện thắng lợi thành công trong phát triển rất cần nhìn nhận đánh giá kết quả đã đạt để đổi mới trong bước đi đầu là quy hoạch xây dựng, quản lý và phát triển đô thị theo mô hình chính quyền địa phương hai cấp.
Xin trao đổi một số vấn đề tiệm cận từ vai trò, trách nhiệm Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam.
1. Chỉnh sửa hệ thống đô thị, phân loại đô thị:
Luật quy hoạch đô thị 2009 đã quy định hệ thống đô thị, đến Luật Quy oạch 2017 đã điều chỉnh, bổ xung và gần đây 2024 đã ban hành Luật Quy hoạch đô thị và nông thôn, trong đó vẫn đề cập đến cấp huyện (đ3, đ5). Do vậy cần có điều chỉnh để phù hợp chính quyền địa phương 2 cấp.
Phân loại đô thị từ 1990 đến nay đã có 4 lần điều chỉnh, hiện nay thống nhất áp dụng theo Luật Quy hoạch đô thị và Nghị quyết 1210/2016/UBTVQH13 (có bổ sung mới năm 2022). Việc phân loại đô thị căn cứ vào 4 nguyên tắc và 5 nhóm tiêu chí với yêu cầu hàng đầu là vị trí, chức năng, qui mô dân số… Đây cũng là cơ sở để xem xét thành lập, điều chỉnh đơn vị hành chính. Hiện nay đã bỏ cấp huyện, trong đó có đô thị loại IV, V là trung tâm của cấp huyện. Cả nước đã bỏ 698 đơn vị cấp huyện, trong đó theo phân loại gồm 85 thành phố thuộc tỉnh, 02 thành phố thuộc Trung ương và 52 thị xã… Trong bối cảnh này rõ ràng rất cần điều chỉnh nội dung, tiêu chí phân loại để gắn với mô hình đơn vị hành chính cấp phường, xã. Trong tiêu chuẩn của đơn vị hành chính (Nghị quyết 1211/2016/UBTVQH13) đều có liên quan đến loại đô thị đã được công nhận. Như vậy để phường, xã mới thành lập đủ cơ sở pháp lý hoạt động có hiệu quả rất cần xác định loại đô thị thích hợp theo yêu cầu mới.
2. Yêu cầu đối với quy hoạch phường (đô thị) và xã (nông thôn)
Hiện đã có một số văn bản quy định gần đây nhất là Luật quy hoạch đô thị và nông thôn 2024 có hiệu lực từ 1/7/2025, song thực tiễn trong hoạt động của chính quyền cấp xã, phường hiện nay dù mới qua gần 2 tháng hoạt động, song đa số đều nhận thấy đây là điểm có ách tắc cần sớm tháo gỡ. Xin nêu thí dụ với Hà Nội từ 526 xã, phường sau sắp xếp lại có 126 xã, phường gồm 51 phường và 75 xã. Quá trình sắp xếp đã được nghiên cứu khoa học, được sự đồng tình cao của cộng đồng. Song với tiếp cận từ quy hoạch, quản lý điểm dễ nhận thấy có sự khác biệt nhiều về qui mô nên cần nhận diện để giải quyết từ quy hoạch.
Trong 51 phường, về diện tích nhỏ nhất là 1,68km2, lớn nhất là 19,04km2. Dân số đông nhất 136.000 người, ít nhất có 20.700 người. Trong 75 xã thì diện tích nhỏ nhất là 10,15km2, lớn nhất tới 78km2. Như vậy, với bối cảnh đặc thù này rất cần linh hoạt trong quy định loại hình quy hoạch và nội dung quy hoạch để thuận tiện áp dụng khi lập dự án đầu tư, tổ chức hạ tầng xã hội, hạ tầng kỹ thuật, bảo vệ môi trường.
3. Phân cấp, phân quyền trong quy hoạch
Cùng với sắp xếp lại đơn vị hành chính 2 cấp. Công tác phân cấp, phân quyền cũng đã được chú trọng theo định hướng: Địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm. Đây cũng là định hướng cần được quan tâm, thể hiện trong lập, thự hiện và quản lý quy hoạch, nhất là với chính quyền cấp xã đối với cả hệ thống quy hoạch của quốc gia. Đây là chủ thể phối hợp, tham gia cung cấp thông tin, đề xuất phương án quy hoạch và phối hợp triển khai thực hiện cũng như giám sát. Nội dung này cần được xem xét, đề xuất trong sửa đổi các Luật liên quan trong thời gian tới Luật Quy hoạch, Luật Quản lý phát triển đô thị… và nhất là các nghị quyết, nghị định tổ chức thi hành. Để công tác này có hiệu quả rất cần sự quan tâm của Hội Quy hoạch trong tuyên tuyền bồi dưỡng chuyên ngành.
Việc sắp xếp, tổ chức lại bộ máy chính quyền địa phương 2 cấp là dấu mốc đặc biệt, là chủ trương lớn đặc biệt quan trọng mang tính chiến lược lâu dài nhằm phát triển bền vững đất nước. Để thực hiện hiệu lực, hiệu quả rất cần công tác quy hoạch năng động, đi trước một bước nhất là đối với Hội Quy hoạch phát triển đô thị, tổ chức xã hội nghề nghiệp hoạt động trong phạm vi cả nước, đã có nhiều kết quả trong thực hiện chức năng tư vấn, phản biện, giám định xã hội, tỏng nghiên cứu khoa học, tuyên truyền, phổ biến kiến thức, kinh nghiệm… có những hoạt động đột phá, đổi mới.
Nguồn: TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm – “Hội thảo Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn Quốc gia “
