Không gian nước cho đô thị ngập lụt
Biến đổi khí hậu khiến ngập lụt đô thị trở thành thách thức ngày càng nghiêm trọng. Theo ông Nguyễn Cao Viên – Phó Cục trưởng Cục Phát triển Đô thị, định hướng cho giai đoạn 2026-2030 tập trung vào hai trụ cột chính: phát triển đô thị thích ứng và giảm phát thải khí nhà kính. Các giải pháp cụ thể bao gồm tích hợp đánh giá rủi ro vào quy hoạch, áp dụng giải pháp dựa vào tự nhiên, nâng cấp hạ tầng đô thị và phát triển giao thông công cộng sử dụng năng lượng sạch. Đồng thời, việc tăng cường năng lực quản lý địa phương và nâng cao nhận thức cộng đồng sẽ được đẩy mạnh.
Theo PGS.TS Nguyễn Hồng Tiến – Ủy viên HĐKH Viện AIST, Chuyên gia dự án Chương trình Tăng cường khả năng chống chịu biến đổi khí hậu vùng Đồng bằng Sông Cửu Long (MCRP – GIZ), xu hướng quản lý thoát nước hiện nay chuyển từ “chống ngập” sang “thích ứng có kiểm soát”. Nghĩa là thay vì dồn lực để thoát nước thật nhanh – vốn dễ quá tải khi mưa lớn – đô thị cần học cách “thoát chậm”, giữ nước lại tại nguồn, cho thấm dần xuống đất, đồng thời tận dụng nước mưa như một tài nguyên. Đó là triết lý cốt lõi của mô hình thoát nước đô thị bền vững (SUDs).
SUDs hướng tới việc duy trì đặc tính tự nhiên của dòng chảy – về dung lượng, cường độ và chất lượng. Hệ thống này giảm diện tích tiêu thoát nước trực tiếp, tăng khả năng lưu giữ và thấm nước tại chỗ, đồng thời kiểm soát ô nhiễm. Thay vì “đẩy nước đi thật nhanh”, SUDs giúp nước được hấp thụ, lọc và tái sử dụng, góp phần hình thành các “không gian nước” đô thị – nơi con người chung sống hài hòa với tự nhiên.
“Thành phố bọt biển” – Học cách hấp thụ và tái tạo từ thiên nhiên
Một mô hình cao hơn của SUDs là “Thành phố bọt biển” (Sponge City – SPc), được ví như đô thị có khả năng “uống nước” và “thở cùng mưa”. Khái niệm này mô tả những khu vực đô thị được thiết kế với nhiều không gian xanh, hồ, ao, công viên, mặt đường thấm nước… để hấp thụ, lưu giữ và làm sạch nước mưa thay vì xả thẳng ra hệ thống cống.
Mục tiêu của mô hình là bảo vệ và phục hồi hệ sinh thái nước đô thị – bao gồm sông, hồ, đầm lầy và đất ngập nước – qua đó giảm thiểu rủi ro ngập úng, cải thiện vi khí hậu, và tận dụng nước mưa như nguồn tài nguyên tái tạo. Thành phố bọt biển hoạt động như một miếng bọt xốp: khi mưa, nó hút nước; khi khô, nó nhả nước ra để phục vụ sinh hoạt và tưới tiêu.
Trung Quốc là quốc gia đi đầu trong việc triển khai mô hình này từ năm 2015, với hàng loạt dự án tại 30 thành phố, tiêu biểu là Vũ Hán – nơi các giải pháp như vườn mưa, mái nhà xanh, mặt đường thấm và bể chứa ngầm đã giúp giảm thiểu đáng kể thiệt hại do mưa lớn. Tuy nhiên, các hiện tượng thời tiết cực đoan, như trận lũ lịch sử tại Trịnh Châu năm 2021, cũng cho thấy giới hạn của mô hình nếu thiếu đồng bộ hạ tầng và quản trị rủi ro.
Tại châu Âu, Berlin (Đức) đã triển khai “thành phố bọt biển” từ đầu những năm 2000, với khu dân cư Rummelsburg là điểm khởi đầu. Thành phố đầu tư 100 triệu euro để tạo 400.000 m³ không gian lưu trữ nước mưa, hướng đến mục tiêu mỗi công trình, con đường đều có thể tham gia điều tiết và tái sử dụng nước tự nhiên. Câu chuyện của Berlin cho thấy thành công không chỉ nằm ở công nghệ, mà còn ở tư duy quy hoạch và sự phối hợp giữa chính quyền – cộng đồng – nhà khoa học.
“Đô thị co giãn” trước biến đổi khí hậu
Việt Nam hiện đang trong giai đoạn thí điểm mô hình “thành phố bọt biển” tại nhiều địa phương như Cà Mau, Rạch Giá, Sóc Trăng. Dù bước đầu cho kết quả tích cực, nhưng theo các chuyên gia, vẫn còn nhiều rào cản khiến việc nhân rộng chưa dễ dàng.
Trước hết là thiếu khung pháp lý và tiêu chuẩn kỹ thuật để tích hợp mô hình này vào quy hoạch đô thị. Các quy chuẩn về diện tích thấm, tỷ lệ không gian xanh, quy trình thiết kế – vận hành – bảo trì còn chưa được định hình cụ thể. Bên cạnh đó, áp lực quỹ đất tại các đô thị lớn khiến việc dành không gian cho các vùng chứa nước, hồ điều hòa hay công viên sinh thái gặp nhiều hạn chế.
Một khó khăn khác là thiếu sự tham gia của khu vực tư nhân và cộng đồng, trong khi mô hình thành phố bọt biển đòi hỏi sự đồng thuận cao: từ việc lắp mái nhà xanh, vườn mưa tại hộ gia đình đến quản lý chung của cả khu đô thị. Ngoài ra, năng lực kỹ thuật của cơ quan địa phương và đơn vị tư vấn thiết kế cũng cần được nâng cao, nhất là trong bối cảnh hạ tầng dữ liệu về thoát nước và bề mặt đô thị còn manh mún, thiếu liên thông.
Để hiện thực hóa tầm nhìn về “thành phố bọt biển”, PGS.TS Nguyễn Hồng Tiến đề xuất các định hướng trọng tâm: Xây dựng hướng dẫn kỹ thuật quốc gia về mô hình này và tập huấn cho các địa phương; Tổ chức thí điểm ở các đô thị loại III trở lên, với quy mô khác nhau tùy đặc thù khí hậu – địa hình; Lồng ghép mô hình thành phố bọt biển vào các chương trình mục tiêu quốc gia về ứng phó biến đổi khí hậu; Tạo cơ chế tài chính khuyến khích khu vực tư nhân và người dân tham gia, thông qua hỗ trợ kỹ thuật, ưu đãi thuế hoặc đồng tài trợ công – tư.
Theo ông Phạm Doãn Khánh – Cục Quản lý đê điều và PCTT – giải pháp phòng chống ngập lụt cần được tiếp cận một cách tổng thể và bền vững như: Củng cố hạ tầng kỹ thuật thông qua việc nâng cấp hệ thống thoát nước, xây dựng hồ chứa và đê kè. Công tác quy hoạch đô thị cần thông minh hơn bằng cách hạn chế xây dựng ở vùng nguy cơ, phát triển các khu vực xanh và không gian chứa lũ để tăng khả năng thấm nước.
Ông Khánh cũng cho rằng, việc bảo vệ các hệ sinh thái tự nhiên như rừng và vùng đất ngập nước là vô cùng quan trọng để điều tiết nước một cách tự nhiên; Ứng dụng công nghệ trong dự báo và cảnh báo sớm giúp người dân chủ động ứng phó; Kiểm soát xây dựng đến xử lý chất thải, góp phần hoàn thiện bức tranh phòng chống ngập lụt một cách hiệu quả.
Các chuyên gia cho rằng yếu tố quan trọng nhất là nâng cao nhận thức và năng lực quản lý của địa phương. Khi người dân và chính quyền cùng hiểu rằng “nước không phải kẻ thù mà là tài sản”, việc quản lý ngập lụt mới chuyển từ bị động sang chủ động.
Trong bối cảnh Việt Nam đô thị hóa nhanh và khí hậu ngày càng khắc nghiệt, các chuyên gia cho rằng việc chuyển đổi tư duy thoát nước – từ “đẩy nước đi” sang “giữ nước lại” – là bước đi chiến lược để xây dựng các đô thị thông minh, bền vững và có khả năng “co giãn” trước thiên tai.
Theo Vietnamfinance
